Halloween thì có liên quan gì tới thiên văn học? Hiển nhiên, về cơ bản thì cái gì liên quan tới ngày tháng đều liên quan tới thiên văn học cả, vì quyển lịch mà bạn dùng vốn được viết ra dựa trên những số liệu thiên văn. Tuy nhiên, vẫn như mọi khi, tôi không có hứng thú nâng cao quan điểm về việc đó, vì nó nhảm nhí y như những người "tự hào" vì có tiếng Việt trên đĩa vàng của tàu Voyager hay mới đây hơn là trên Europa Clipper (nơi có tới 103 thứ tiếng được nhồi nhét vào đó).
Dù sao, nếu bạn hứng thú, thì biết thêm một chút kiến thức cũng là điều thú vị hơn so với nhiều thứ mà, biết đâu, có thể bạn vừa mới hoặc đang làm với điện thoại hoặc máy tính của mình.
...
Về cơ bản, lễ Halloween xuất phát từ một lễ hội truyền thống của người Celt - nhóm nền văn hóa đặc trưng của châu Âu và lan rộng ở khu vực này cách đây hơn 2000 năm. Về mặt văn hóa, nó mang những đặc trưng của lễ hội truyền thống này tới tận ngày nay. Tuy nhiên, thời điểm của nó có những đặc trưng liên quan tới thiên văn học.
Như chúng ta đã biết, 4 mốc lớn để phân chia các mùa hàng năm là 2 ngày phân và 2 ngày chí. Đối với phương Tây, 4 ngày này là điểm khởi đầu của các mùa, chính xác hơn thì nó là 4 thời điểm cụ thể mà nếu rơi vào ngày nào thì ngày đó được tính tương ứng. Trong khi đó, với phương Đông thì các ngày phân và chí thực ra là ngày khởi đầu của các tiết khí tương ứng, và được tính là giữa mùa (Sự khác biệt này tôi từng nói trong một bài khác, nên xin phép không đi sâu, độc giả có thể đọc tại đây).
Với quan điểm về sự bắt đầu của các mùa như vừa nêu, ở một số nền văn hóa châu Âu, người ta đặt thêm các ngày nằm giữa các ngày phân và chí này. Trong khi các ngày phân và chí được gọi chung (trong tiếng Anh) là "quater day" (ngày phần tư, ý là nó bắt đầu cho những phần tư của năm) thì những ngày nằm giữa này là "cross-quarter day" - ngày chéo phần từ, sau đây sẽ dịch là "ngày giao mùa" vì nó ám chỉ khoảng thời gian chuyển giao giữa hai mùa, khi một mùa đang kết thúc và mùa mới sắp bắt đầu.
Trong khi các ngày phân là khi Mặt Trời nằm ở điểm giao của Hoàng đạo và xích đạo trời còn các ngày chí là khi Mặt Trời đi lên cao nhất về phía Bắc hoặc phía Nam, thì các ngày giao mùa là những điểm nằm giữa những cái mốc đó.
Theo thiên văn học, nếu tính toán một cách chính xác thì các ngày đó phải là (có thể lệch 01 ngày tùy theo năm): 04/02, 06/05, 07/08 và 07/11. Những ngày này chính là ngày khởi đầu của các tiết Lập xuân, Lập hạ, Lập thu và Lập đông trong lịch tiết khí của phương Đông. Ở một số khu vực thuộc châu Âu, cách tính mùa cũng dựa trên những mốc này, mặc dù không phổ biến như việc coi ngày phân hoặc ngày chí mới là bắt đầu của mùa.
Do yếu tố văn hóa, những ngày này đã được hiệu chỉnh để khớp với các lễ hội của phương Tây bao gồm: Groundhog Day (02/02), May Day (01/05), Lammas (01/08) và Halloween (31/10). (Nhân tiện, nếu bạn chưa xem phim Groundhog Day (1993) thì nên thử, nó là một phim giải trí rất tuyệt).
Về mặt thiên văn học cũng như quan sát trực tiếp, thì 31/10 - ngày giao mùa cuối cùng trong năm - là thời điểm đáp ứng được hai điều: đêm dài hơn ngày và thời gian trong năm đang tiến tới về phía làm cho đêm dài dần ra (cho tới đông chí là đêm dài nhất nhưng sau đó nó bắt đầu ngắn lại) - tương ứng với vị trí biểu kiến của Mặt Trời trên bầu trời ngày càng dịch về phía Nam (Lưu ý rằng với người ở Nam bán cầu thì mọi việc diễn ra ngược lại). Chính việc đó liên kết với ý tưởng về đem Halloween khi những linh hồn ma quỷ xuất hiện khắp nơi, trước khi tất cả cùng biến mất vào sáng hôm sau, 01/11(được gọi là All Hallows hoặc All Saints' Day).
Một mối liên hệ nữa tới thiên văn của đêm Halloween là cụm sao Pleiades (M45 - một cụm sao mà bạn rất dễ dàng tìm thấy trên bầu trời mùa đông nếu không quá nhiều mây và ô nhiễm). Người Celt coi cụm sao này gắn liền với sự ra đi của những người quanh mình, và có lẽ vì thế mà họ liên tưởng ngày lễ này (vốn là để tưởng nhớ những người quá cố chứ không phải để vui chơi như bây giờ) tới việc cụm sao này (gần như) nằm trên đỉnh đầu lúc nửa đêm Halloween. Tuy nhiên, các tài liệu về việc này không rõ ràng lắm nên tôi không hoàn toàn chắc về mối liên hệ này.
Happy Halloween, everyone!
