Có bao nhiêu sao trong một chòm sao? Câu hỏi tưởng như đơn giản này thực tế khó có thể trả lời, nếu không muốn nói đó là một câu hỏi sai. Nếu chưa nắm rõ, mời bạn đọc bài dưới đây.
Đa số người yêu thích và mới tìm hiểu thiên văn học cho rằng một chòm sao là một tập hợp các sao trên bầu trời được nối lại thành những hình thù nhất định, không hơn. Điều đó là đúng trong một thời gian rất dài, nếu không muốn nói là hầu hết lịch sử của thiên văn học. Dù vậy, gần 100 năm trước, Hiệp hội thiên văn quốc tế (IAU) đã đưa ra một giới hạn khoa học hơn, logic hơn và chính xác hơn. Theo đó, mỗi chòm sao là một khoảng diện tích trên thiên cầu (nói dễ hiểu hơn là vòm trời bao quanh Trái Đất mà bạn nhìn thấy). Có tất cả 88 chòm sao theo qui ước của IAU, tương ứng với 88 khoảng diện tích lấp kín toàn bộ bầu trời. Việc này khiến cho các đường nối và hình dạng tưởng tượng của các chòm sao không còn ý nghĩa gì đáng kể, có chăng chỉ là để ...cho vui. Và do đó, câu hỏi về việc một chòm sao có bao nhiêu ngôi sao trở nên khá là vô nghĩa.
Hãy lấy ví dụ là chòm sao nổi tiếng Scorpius (Bọ Cạp) như trong hình mà bạn thấy ở đây.
Ở hình đầu tiên bên trái, bạn thấy có 17 ngôi sao được nối bởi các đoạn thẳng để tạo thành hình dạng như một con bọ cạp của nó. Trong khi đó, ở hình thứ hai đã được chụp từ phần mềm Stellarium, bạn chỉ thấy 13 sao được nối như vậy và các đường nối nhìn cũng có khác biệt dù không đáng kể. Vậy hình nào đúng và hình nào sai? Câu trả lời là không có đúng và sai ở đây, bởi ngay từ trước qui ước của IAU, chòm sao vốn chỉ là tưởng tượng của con người bằng cách tự liên tưởng sự sắp xếp biểu kiến của các sao trên bầu trời tới các hình ảnh (các nhân vật thần thoại, các con vật, dụng cụ khoa học, ..). Để phân định ranh giới cho các chòm sao, qui ước mới của IAU cho chúng ta một ranh giới mà bạn có thể thấy được đánh dấu bằng đường mỏng màu đỏ ở hình bên phải (vẫn chụp từ Stellarium). Bất cứ sao nào nằm trong phạm vi đó đều là sao của Scorpius, và tương tự như vậy với các chòm sao khác.
Ở điều kiện quan sát lý tưởng, một người có thị lực tốt có thể thấy hàng chục tới hàng trăm sao ở một chòm sao. Trong khi đó, với khí quyển ô nhiễm hoặc thị lực hạn chế, có thể chỉ có một vài sao được nhìn thấy. Còn với các kính thiên văn thì con số lớn hơn rất nhiều lần, nhất là với những chòm sao mà hướng nhìn là hướng theo mặt phẳng chính của thiên hà. Qui ước đó như vậy còn giải quyết được một vấn đề quan trọng là cho phép các nhà thiên văn có thêm công cụ để xác định vị trí, đặt tên và lập danh mục cho các sao mà họ đã, đang và sẽ quan sát được với sự phát triển của các kính thiên văn.
Tháng 6 năm 2018
Đặng Vũ Tuấn Sơn
Độc giả có thể tìm hiểu chi tiết hơn về danh sách 88 chòm sao trong thiên văn học hiện đại TẠI ĐÂY.
