Văn hóa dân gian của người Việt có câu "Trăng quầng trời hạn, Trăng tán trời mưa". Đây là một kinh nghiệm dự báo thời tiết của người Việt Nam xưa kia, đến nay vẫn thể hiện độ chính xác không nhỏ. Vậy thực chất "quầng" và "tán" có ý nghĩa gì và chúng có phải những hiện tượng lạ hay không?
Tôi có nhiều lần nhận được câu hỏi của các độc giả yêu thiên văn về việc tại sao đôi khi thấy một vòng sáng bao quanh Mặt Trăng.
Tôi khá ngạc nhiên khi nhận được những câu hỏi này, vì thực tế, vòng hào quang quanh Mặt Trăng là hiện tượng không chỉ phổ biến mà thậm chí là luôn có, diễn ra hàng ngày. Tiếc là ngày nay, cuộc sống hiện đại khiến nhiều người chúng ta không còn thời gian ngắm nhìn bầu trời trên đầu, và chỉ để ý tới nó khi có báo chí tung hô, quảng cáo, .... thế nên cái đó mới lạ lẫm, mới mẻ như vậy.
Vậy "Trăng quầng" và "Trăng tán" là sao, và kinh nghiệm dân gian về dự báo thời tiết cần hiểu ra sao dưới góc nhìn vật lý?
Vùng sáng ở quanh đĩa sáng Mặt Trăng, gọi chung là hào quang của Trăng (tiếng Anh: Moon's halo) là một hiện tượng quang học do khúc xạ ánh sáng trong khí quyển của Trái Đất. Nó sinh ra do ánh sáng từ Mặt Trăng khúc xạ khi đi qua khí quyển hành tinh chúng ta, không phải là hào quang tồn tại thực quanh Mặt Trăng.
Trăng quầng
Khi thời tiết rất khô, ít hơi nước, trên tầng cao của khí quyển chỉ có mật độ thấp các hạt băng (nước đá). Ánh sáng từ Mặt Trăng (vốn do Mặt Trời chiếu sáng) khi đi vào khí quyển xuyên qua các tinh thể có dạng lục giác này bị khúc xạ, gây nên hiện tượng giống như khi đi qua một chiếc thấu kính phân kì, tạo thành một vòng sáng trắng có bán kính khoảng 22 độ (độ rộng đường kính 44 độ, do đó được gọi theo thuật ngữ khoa học là quầng 22 độ - 22o halo) quanh Mặt Trăng.
Đó chính là hiện tượng chúng ta thường thấy trong những ngày trời oi, khô ráo, ít hơi nước, ít mây. Vì vậy, khi nhìn thấy vòng hào quang này, người ta thường dự đoán rằng trời sẽ còn oi bức và khô trong những ngày tiếp theo.
("Trăng quầng" tương ứng với khi thời tiết oi bức hoặc rất ít mây)
Trăng tán
Khác với quầng, tán (corona) của Mặt Trăng được tạo thành bởi sự nhiễu xạ của ánh sáng khi trong khí quyển có nhiều hơi nước. Rất nhiều giọt nước nhỏ trở thành môi trường gây ra sự nhiễu xạ ánh sáng, giống như khi chiếu sáng qua những khe rất hẹp. Sự nhiễn xạ này khiến ánh sáng từ Mặt Trăng lan ra dưới dạng những vòng tròn đồng tâm với màu sắc khác nhau do các bước sóng bị phân tách và tiếp tục giao thoa với nhau. Do đó lúc này hào quang quanh Mặt Trăng không phải một vòng sáng trắng rộng mà thường là một vùng hào quang nhiều màu (hơi giống cầu vồng) bao quanh và không tách biệt hẳn ra với đĩa sáng Mặt Trăng như đối với khi trời oi, khô.
Điều này dẫn đến kinh nghiệm rằng khi Mặt Trăng có "tán" (moon's corona) như vậy thì tức là trời đang có nhiều mây và rất dễ sớm có mưa.
("Trăng tán" tương ứng với trời nhiều mây)
Điểm lưu ý
Mặc dù được giải thích như trên, xin độc giả chú ý rằng kinh nghiệm dân gian không phải luôn đúng mà chỉ có tính tương đối.
Thực tế, chẳng hạn khi "Trăng quầng", tức là trời oi bức, nếu quầng càng rõ tức là trời càng oi, thì bản thân việc trời oi lại cũng có thể là nguyên nhân dẫn tới chênh lệch áp suất trong khí quyển, sinh ra gió, bão và mưa có thể tới rất sớm.
Ngoài ra, tùy vào mật độ và số lượng tầng mây trên khí quyển, đôi khi Trăng có thể có cả "quầng" và "tán" cùng lúc.
Trên đây là đôi điều giải thích, mong rằng có ích cho độc giả!
Ngày 12 tháng 08 năm 2014
Đặng Vũ Tuấn Sơn
(Chủ tịch Hội thiên văn học trẻ Việt Nam - VACA)
Xin vui lòng ghi rõ tên tác giả và nguồn Thienvanvietnam.org khi sử dụng bài viết này.
