Galileo Galilei (1564 - 1642) là một nhân vật hết sức quen thuộc với tất cả mọi người: không chỉ người yêu thích hoặc làm việc trong lĩnh vực vật lý, thiên văn mà còn đối với người yêu khoa học nói chung và thậm chí có lẽ là với cả thế giới. Ông là người đi tiên phong trong các phương pháp khoa học thực nghiệm, người đầu tiên quan sát bầu trời bằng kính thiên văn và chứng minh mô hình nhật tâm, cũng là người xác lập ra những nguyên lý đầu tiên về hệ qui chiếu và chuyển động tương đối, cùng những cơ sở ban đầu của cơ học Newton sau này.
Một câu hỏi được rất nhiều người đặt ra là: tại sao khi gọi tắt tên ông, chúng ta thường gọi là Galileo mà ít khi gọi là Galilei, trong khi Galilei mới là họ (last name) của ông.
Chúng ta không nên quên rằng ở văn hóa phương Tây, một người bất kỳ luôn được họi theo họ của mình thay vì theo tên (first name), nhất là trong những bối cảnh trang trọng hoặc với những nhân vật đáng kính. Việc gọi trực tiếp tên thường chỉ xảy ra khi người ở vị trí cao hơn gọi người dưới mình (cấp trên gọi cấp dưới, thầy gọi trò, người già gọi người trẻ,...) hoặc với điều kiện có mức độ thân mật nhất định (trong gia đình, bạn bè, đồng nghiệp, ...). Nếu không muốn nói đầy đủ họ tên, bạn cần gọi một người đáng kính ở phương Tây bằng họ của họ. Nếu gọi Einstein là Albert hay Hawking là Stephen thì hoặc là bạn thiếu hiểu biết về kiến thức văn hóa, hoặc là bạn thực sự thiếu văn minh.
Tuy nhiên, trường hợp của Galileo Galilei lại hơi khác. Chúng ta thường gọi Galileo hơn là Galilei và không ai thấy có vấn đề gì cả. Tại sao lại như vậy?
Việc này liên quan đến đặc trưng lịch sử và văn hóa của Italia trong thời đại của Galileo, một phần thừa hưởng từ truyền thống La Mã. Theo đó, vào thời này, họ của ai đó - hay nói đúng hơn là phần sau của tên - mang tính chất tùy chọn. Một số người để một cái tên theo truyền thống nhiều đời, cái đó chính là cái chúng ta gọi là "họ" ngày nay - Galilei là một họ như thế. Tuy nhiên cũng có những người không đặt tên con theo truyền thống nhiều đời mà đặt kèm tên cha hoặc tên địa danh, thậm chí cả tên mang hàm ý thứ bậc của người con trong gia đình.
Cụ thể, tên đầy đủ của Galileo là Galileo di Vincenzo Bonaiuti de' Galilei. Trong cái tên dài dòng đó, Galilei là tên của dòng họ (họ Galilei), còn Galileo như chúng ta thường gọi trên thực tế là cái có hàm ý rằng ông là con trưởng của gia đình Galilei. Tất nhiên, cha của Galileo cũng có nhiều họ hàng khác mang họ Galilei, do đó ông vẫn cần đặt cho con trưởng của mình một cái tên để phân biệt với những Galileo khác, cái tên đó là Bonaiuti. Còn Vincenzo mà bạn thấy chính là tên của người cha (Vincenzo Galilei).
Như vậy, trên thực tế tên của nhà khoa học nổi tiếng này vào thời của ông có ý nghĩa đầy đủ tạm hiểu là "Con trưởng mang tên Bonaiuti của Vincenzo thuộc dòng họ Galilei". Người theo truyền thống La Mã thời đó còn có thể gọi ông ngắn gọn hơn là Galileo di Vincenzo (Galileo con của Vincenzo) hay Bonaiuti di Vincenzo (Bonaiuti con của Vincenzo), còn Galileo Galilei thì trên thực tế không phản ánh được chính xác tên của ông vì có thể có những gia đình Galilei khác đặt tên con trai cả là Galileo. Tuy nhiên vì không có Galileo nào khác đủ nổi tiếng nên cái tên của ông không gây nhầm lẫn. Mặt khác, vì việc đặt họ ở sau tên vào thời đó ở Italia không thực sự quan trọng, trong khi bản thân cái tên "Galileo" đã hàm ý rằng người mang nó thuộc họ Galilei nên nhà khoa học này sau đó thích ký tên là Galileo hơn và chúng ta vẫn gọi ông như thế đến ngày nay (tất nhiên, bất cứ văn bản nào gọi ông là Galilei vẫn là đúng).
Việc này xảy ra khá tương tự với một thiên tài người Italia là Leonardo da Vinci (1452 - 1519). Tên đầy đủ của ông là Leonardo di ser Piero da Vinci, trong đó "di ser Piero" có nghĩa là "con của ngài Piero" (cha ông tên là Piero Fruosino) còn "da Vinci" có nghĩa là tới từ Vinci (tên một thị trấn). Có thể thấy rằng tên của ông thậm chí còn không chứa họ của cha. Mặc dù cái tên Leonardo khá phổ biến ở Italia nên thị trấn Vinci rất dễ có nhiều hơn một Leonardo, nhưng vì không ai nổi tiếng hơn và vị danh nhân này đôi khi chỉ ký tên vào tranh hoặc bản thiết kế của ông là Leonardo nên nhiều năm sau người ta vẫn hay gọi ông là Leonardo. Tất nhiên, ngày nay người tên là Leonardo có danh tiếng không quá hiếm nên chúng ta thường gọi tên của ông đầy đủ hơn là Leonardo de Vinci.
Gần tới thời hiện đại hơn, chính quyền Italia (cũng như bất cứ quốc gia nào khác có ảnh hưởng của văn hóa này) nhận thấy rằng cách đặt tên trang trọng nhưng lại ...nặng cảm hứng này gây khó khăn cho việc quản lý (nhân khẩu, thuế, ...) nên đã đi tới thống nhất theo cách của các quốc gia châu Âu khác. Ngày nay đôi khi bạn vẫn thấy một số người Italia hoặc gốc Italia có cái họ có chứa "di", "da" hay "de" phía trước, nhưng nó không còn ý nghĩa như cũ mà thường được viết liền như một phần của phần họ.
Tháng 8 năm 2018
Đặng Vũ Tuấn Sơn
