Tối 31 tháng 1 năm nay, người quan sát tại Việt Nam có thể theo dõi trọn vẹn nguyệt thực toàn phần. Đây là một trong hai nguyệt thực mà ở Việt Nam chúng ta sẽ quan sát được năm nay và cũng là hiện tượng thiên văn đáng chú ý nhất của toàn bộ năm 2018.
Giải thích hiện tượng
Nguyệt thực là hiện tượng Mặt Trăng tối hơn và có màu đỏ thẫm khi đi vào vùng bóng tối của Trái Đất. Bản thân Mặt Trăng không hề tự phát ra ánh sáng. Ánh sáng của nó mà chúng ta nhìn thấy là do được Mặt Trời chiếu sáng. Mặt Trăng chuyển động trên quỹ đạo quanh Trái Đất và luôn có một nửa của nó nhận được ánh sáng Mặt Trời. Những đêm Trăng tròn là những thời điểm mà Mặt Trăng đi tới vị trí quỹ đạo đối diện với Mặt Trời - tức là Trái Đất nằm giữa Mặt Trăng và Mặt Trời. Vì mặt phẳng quỹ đạo của Trái Đất và Mặt Trăng không trùng nhau nên vào những tháng thông thường khi Mặt Trăng đi tới vị trí này ba thiên thể không thẳng hàng với nhau. Toàn bộ phần được chiếu sáng của Mặt Trăng hướng về phía Trái Đất nên khi đó chúng ta thấy Trăng tròn và rất sáng. Mặc dù vậy, cũng có những lần Mặt Trăng tới điểm đối diện với Mặt Trời trùng với điểm giao của hai quỹ đạo, khi đó Mặt Trời, Trái Đất và Mặt Trăng thẳng hàng (hoặc gần như thẳng hàng). Lúc này, Mặt Trăng đi vào cái bóng của Trái Đất và chỉ nhận được một phần rất nhỏ ánh sáng của Mặt Trời. Do vậy, chúng ta vẫn nhìn thấy Mặt Trăng nhưng nó tối hơn nhiều và vùng không nhận được ánh sáng chuyển thành màu đỏ thẫm.
Dù có màu đỏ như vậy, cần lưu ý rằng nguyệt thực không phải là "Trăng máu". "Trăng máu" (blood Moon) không phải một thuật ngữ thiên văn mà được nghĩ ra bởi một linh mục và chỉ sử dụng để chỉ những nguyệt thực diễn ra theo chuỗi đặc biệt - 4 nguyệt thực toàn phần liên tiếp cách đều nhau 6 tháng. Gọi nguyệt thực nói chung là "Trăng máu" là hoàn toàn sai.
Nguyệt thực gồm ba pha cơ bản là nửa tối, một phần và toàn phần. Nhiều nguyệt thực chỉ là nửa tối, khi Mặt Trăng không đi vào vùng bóng tối của Trái Đất mà chỉ đi vào vùng nửa tối nên vẫn nhận được khá nhiều ánh sáng Mặt Trời, do đó nó chỉ chuyển thành màu đỏ rất nhạt, đôi khi khó nhận ra. Một số trường hợp khác, Mặt Trăng có một phần đi vào vùng bóng tối và phần đó tối lại, có màu đỏ thẫm trong khi phần còn lại vẫn ở trạng thái nửa tối - đó là nguyệt thực một phần. Nguyệt thực toàn phần là đặc biệt nhất. Mặt Trăng sau khi đi vào vùng nửa tối sẽ bắt đầu đi vào vùng bóng tối để bước vào pha một phần, vùng một phần này lớn dần tới khi Mặt Trăng đi hoàn toàn vào vùng bóng tối của Trái Đất và bắt đầu pha toàn phần - toàn bộ Mặt Trăng có màu đỏ thẫm. Pha toàn phần có thể kéo dài từ ít phút tới hơn 1 giờ, sau đó Mặt Trăng bắt đầu đi ra khỏi vùng bóng tối, trở lại pha một phần, sau đó tiến sang pha nửa tối và cuối cùng kết thúc hiện tượng khi Mặt Trăng đi ra hẳn khỏi vùng nửa tối. Nguyệt thực ngày 31 tháng 1 mà chúng ta sẽ chứng kiến là nguyệt thực toàn phần.
Đọc thêm bài: Nhật thực và nguyệt thực.
Siêu Trăng và Trăng xanh
Ngày 31 tháng 1 khi diễn ra nguyệt thực cũng là thời điểm Trăng tròn trùng với thời điểm nó đi qua điểm cận địa (điểm gần Trái Đất nhất trên quỹ đạo của nó). Việc này khiến chúng ta thấy Mặt Trăng lớn hơn thông thường một chút (đường kính lớn hơn khoảng 7% so với kích thước Trăng tròn trung bình). Sự kiện đó được gọi là "siêu Trăng". Tất nhiên, con số 7% đó là khá nhỏ và thường khó nhận ra rõ nét, nhưng khi sự kiện này trùng với nguyệt thực toàn phần thì nó khiến cho nguyệt thực trở nên hấp dẫn hơn đối với người quan sát.
Một sự trùng hợp nữa là Trăng tròn vào tối 31/1 cũng là lần Trăng tròn thứ hai trong cùng tháng 1 này. Theo văn hóa của nhiều quốc gia phương Tây, lần Trăng tròn thứ hai trong cùng tháng Dương lịch như vậy được gọi là "Trăng xanh của tháng". Trên thực tế, đây là vấn đề văn hóa thuần túy, Mặt Trăng không hề có bất cứ biến đổi nào về màu sắc hay hình dạng. Độc giả có thể thấy nhiều bài báo với tiêu đề nhấn mạnh việc nguyệt thực, siêu Trăng và Trăng xanh trùng nhau, nhưng đó chỉ là những tiêu đề mang tính phóng đại, vì Trăng xanh không được tính là một hiện tượng.
Đọc thêm bài: Trăng xanh không phải hiện tượng thiên văn.
Hướng dẫn quan sát
Nguyệt thực toàn phần tối 31/1 tới đây có thể được quan sát trọn vẹn trên toàn bộ lãnh thổ Việt Nam.
Lịch trình chi tiết của hiện tượng diễn ra như sau (tính theo giờ chung cho người quan sát ở Việt Nam)
- 17h51: Bắt đầu pha nửa tối
- 18h48: Bắt đầu pha một phần
- 19h51: Bắt đầu pha toàn phần
- 20h29: Nguyệt thực cực đại (Mặt Trăng đi sâu nhất vào bóng tối của Trái Đất)
- 21h07: Kết thúc pha toàn phần
- 22h11: Kết thúc pha một phần
- 23h08: Kết thúc pha nửa tối
Bản đồ của Timeanddate.com cho thấy Việt Nam nằm trong khu vực quan sát được trọn vẹn nguyệt thực. Một vài khu vực nhỏ gần biên giới phía Tây của cả miền Bắc và miền Nam tuy không nằm trong dải này nhưng thực tế chỉ mất một phần của pha nửa tối nhưng vẫn theo dõi được trọn vẹn hai pha quan trọng là một phần và toàn phần.
Mặt Trăng bắt đầu mọc vào khoảng 17h30 ở hướng Đông và lên cao dần trong suốt thời gian diễn ra nguyệt thực, do đó hướng Đông (hơi chếch một chút sang Đông Bắc) sẽ là hướng quan sát hiện tượng này. Hiện tượng kéo dài tổng cộng hơn 5 giờ, trong đó pha nửa tối không thực sự đáng chú ý nên bạn có thể quan sát nếu có thời gian, hoặc bỏ qua để tập trung vào các pha một phần và toàn phần.
Khác với nhật thực, nguyệt thực hoàn toàn không có bất cứ đe dọa nào đối với mắt của bạn nên chỉ bằng mắt thường bạn cũng có thể quan sát được đầy đủ hiện tượng này. Nếu như có một chiếc kính thiên văn, ống nhòm hoặc máy ảnh/máy quay phim có độ phóng đại quang học tương đối cao, bạn sẽ quan sát được hiện tượng này một cách thú vị hơn rất nhiều. Hãy chọn nơi quan sát có góc nhìn rộng về hướng Đông để theo dõi được hiện tượng này một cành hoàn chỉnh.
Một điểm rất quan trọng ảnh hưởng tới việc quan sát của bạn là thời tiết. Nếu trời có mưa hoặc đơn giản là mây trực tiếp che mất Mặt Trăng thì bạn sẽ không có cơ hội quan sát. Nếu trời ít mây, có thể đôi khi Mặt Trăng bị che bớt nhưng sẽ lại ló khỏi mây và bạn sẽ cần kiên nhẫn, nhưng nếu mây mù che phủ toàn bộ bầu trời, bạn nên hủy buổi quan sát của mình hoặc tạm hoãn với hi vọng trời sẽ sớm tan mây. Nếu có thể, bạn cũng nên chọn vị trí quan sát ít ô nhiễm và ít ánh đèn để hình ảnh của Mặt Trăng rõ nét hơn.
Hiện tại, theo dự báo của Accuweather, thời tiết tối 31/1 ở Việt Nam sẽ có một số vùng trời tương đối trong và nhiều vùng khác có mây. Dù vậy, dự đoán trước nhiều ngày có độ chính xác không cao và có thể sẽ còn nhiều biến đổi. Chúng ta hãy kiên nhẫn và hi vọng thời tiết sẽ ủng hộ.
Tại Hà Nội, nếu thời tiết thuận lợi, VACA sẽ lên kế hoạch tổ chức quan sát hiện tượng này dành cho người yêu thiên văn, Chúng tôi sẽ có thông báo chi tiết khi có kế hoạch cụ thể.
- Chủ tịch Hội thiên văn học trẻ Việt Nam (VACA) -
Tham khảo: NASA, Timeanddate.com
