Là điểm sáng đáng chú ý nhất trên bầu trời đêm, Mặt Trăng trở thành một biểu tượng quan trọng trong nhiều nền văn hóa suốt lịch sử nhân loại. Nhiều nền văn hóa đã đặt tên cho Mặt Trăng theo nhiều cách ở những thời điểm khác nhau. Dưới đây là những gì bạn nên biết, để hiểu hơn về những tên gọi này và tránh một số hiểu nhầm thường gặp.
Mọi người đều biết tới các pha của Mặt Trăng, không chỉ với những người phương Đông sử dụng Âm lịch như chúng ta mà cho dù không có một qui ước lịch cụ thể nào dành riêng cho những hình dạng này thì hình ảnh về Mặt Trăng ở những trạng thái khác nhau đó vẫn vô cùng quen thuộc.
Mặc dù mỗi pha của Mặt Trăng đều đẹp theo mỗi cách khác nhau, nhưng Trăng tròn chắc chắn luôn thu hút được nhiều sự chú ý nhất, đặc biệt là trong lịch sử hàng thế kỷ trước. Vào đêm Trăng tròn, người ta có thể nhìn rõ mặt đất mà không cần bất cứ ngọn đèn nào. Người ta có thể thu hoạch vụ mùa, săn bắn hay cùng uống rượu dưới ánh Trăng. Vì lẽ đó, ở nhiều nơi trên thế giới, người ta đã đặt tên cho những lần Trăng tròn khác nhau trong năm. Bạn có lẽ từng thấy trên báo chí những cụm từ như "Trăng cá tầm", "Trăng thợ săn", "Trăng hồng", ... Ý nghĩa của chúng là gì và chúng có thực sự phản ánh điều gì về Mặt Trăng hay không?
Dưới đây là một số thông tin để bạn tham khảo về Trăng tròn lần lượt trong 12 tháng hàng năm. Xin lưu ý rằng Trăng tròn được nhắc dưới đây là Trăng tròn của các tháng Dương lịch, do đó ngày Trăng tròn đa số không phải là ngày 15 hoặc 16 của tháng như Âm lịch.
Tháng 1: Trăng sói
Hiển nhiên, chẳng có câu chuyện nào về người sói (werewolf) ở đây. Tháng 1 (Dương lịch) là giai đoạn giữa mùa đông, loài sói trong những cánh rừng ở Bắc Mỹ và châu Âu ra khỏi hang đi tìm thức ăn và chúng thường hú rất nhiều. Vì thế mà ở những vùng này có tên gọi như vậy.
Một thông tin khác bạn cũng nên biết là: trên thực tế, việc sói hú chẳng liên quan gì tới Trăng có tròn hay không cả. Chẳng qua, vào những đêm Trăng tròn thì người ta dễ nhìn thấy chúng hơn, và hình ảnh một con sói hú dưới Trăng tròn đã trở nên quá quen thuộc trong các nền văn hóa từ lâu.
Trăng sói.
Tháng 2: Trăng tuyết
Tháng 2 là giai đoạn tuyết phủ rất dày ở nhiều khu vực thuộc châu Âu. Đó là lý do người dân ở đây từ thời trung cổ đã đặt ra cái tên đó, mỗi lần họ ngắm tuyết rơi dưới ánh Trăng. Một số nơi ở châu Âu còn gọi Trăng tròn tháng 2 là 'Trăng bão' hay 'Trăng băng'; trong khi người bản địa châu Mỹ thường gọi lần Trăng tròn này là 'Trăng gấu' bởi đó là giai đoạn gấu con ra đời vào cuối mùa đông.
Trăng tuyết.
Tháng 3: Trăng sâu / Trăng quạ
Người bản địa Bắc Mỹ gọi Trăng tròn tháng này là 'Trăng sâu' vì đó là giai đoạn sâu nở vào đầu mùa xuân. Một số nơi khác gọi là 'Trăng quạ' vì vào tháng 3 loài quạ trở về phía Bắc sau giai đoạn di cư tránh rét. Có nơi khác cũng ở Bắc Mỹ thì gọi Trăng tròn này là 'Trăng vỏ băng' (khi các chỏm băng bắt đầu tan) hoặc 'Trăng nhựa'/'Trăng đường' khi nhựa của những cây phong ở Bắc Mỹ chảy ra khỏi lớp vỏ cây.
Nhiều khu vực ở vùng văn hóa Celtic (một khu vực ngôn ngữ rộng chủ yếu ở châu Âu và một phần ở châu Á) thì gọi Trăng tròn tháng 3 này là 'Trăng gió' hoặc 'Trăng cày', vì đó là giai đoạn họ bắt đầu gieo trồng đầu xuân.
Trăng quạ.
Tháng 4: Trăng hồng
Đây là một cái tên dễ gây hiểu nhầm. Thậm chí, nhiều tờ báo và các phương tiện truyền thông còn lợi dụng sự hiếu kỳ của công chúng để đưa ra những hình ảnh trong đó Mặt Trăng có màu hồng. Trên thực tế, trừ khi có nguyệt thực nửa tối hoặc khi nó ở rất gần chân trời, thì Mặt Trăng không bao giờ có màu hồng cả (tất nhiên, những việc vừa nêu chẳng liên quan gì tới tháng 4 hay một tháng cụ thể nào).
Cái tên này không hề chỉ màu sắc của Mặt Trăng, mà chỉ màu sắc của hoa phlox - một loài hoa mọc mọc phổ biến ở Bắc Mỹ và nở vào mùa xuân.Thời điểm tháng 4 hàng năm là khi hoa phlox nở rộ và ở những nơi chúng mọc nhiều, chúng tạo nên cảnh tượng như một tấm thảm màu hồng trên mặt đất. Vì vậy người Bắc Mỹ từ lâu đã có một cách gọi mang tính truyền thống về mọi Trăng tròn rơi vào tháng 4 này như vậy.
Ở châu Âu, một số cách gọi tên ít phổ biến hơn về Trăng tháng 4 là 'Trăng trứng', 'Trăng cỏ mọc', ... Tất cả đều liên quan tới tập quán sinh hoạt và chu kỳ sinh trưởng của các loài động vật hoặc thực vật.
Trăng hồng.
Tháng 5: Trăng thỏ / Trăng hoa
Cái tên 'Trăng thỏ' có lẽ gợi nhớ tới câu chuyện về Hằng Nga và Thỏ ngọc có nguồn gốc từ Trung Quốc và rất phổ biến ở phương Đông. Tuy nhiên cái tên này xuất phát từ châu Âu, chỉ thời điểm trong năm khi thỏ sinh sôi nảy nở rất nhanh và người ta bắt đầu đi đặt bẫy bắt thỏ.
Ở Bắc Mỹ, khá gần với nguồn gốc của 'Trăng hồng' tháng 4, Trăng tròn tháng 5 được gọi là 'Trăng hoa' vì đó là giai đoạn nhiều loài hoa nở rộ trên những cánh đồng và trong các khu rừng ở vùng này.
Trăng thỏ.
Tháng 6: Trăng dâu tây
Người Bắc Mỹ thu hoạch dâu Tây vào thời điểm này hàng năm, dẫn tới cái tên như vậy. Trong khi đó, nhiều nhóm người Celtic thời trung cổ gọi Trăng tròn tháng 6 bằng những cái tên khác như 'Trăng ngựa', 'Trăng đồng cỏ', 'Trăng hoa hồng', ...
Trăng dâu tây.
Tháng 7: Trăng nai đực / Trăng sấm
Hầu hết các loài hươu/nai đều rụng sừng hàng năm (hươu đực) và sau đó ít lâu những chiếc sừng này mọc lại, và thời điểm đó là khoảng tháng 7 ở nhiều nơi trên thế giới. Một số nơi khác còn gọi Trăng tròn tháng này là 'Trăng sấm' để ám chỉ những cơn bão mùa hè đầy sấm chớp.
Trăng nai đực / Trăng sấm.
Tháng 8: Trăng cá tầm
Trăng tròn vào tháng 8 thường được người ở châu Mỹ gọi là 'Trăng cá tầm', bởi tháng 8 là thời điểm có nhiều cá tầm (sturgeon) nhất ở vùng hồ lớn Bắc Mỹ. Chúng là loài cá nước ngọt lớn nhất ở lục địa này, có thể dài hơn 2 mét và nặng tới 90 kg.
Một số tên gọi khác trong văn hóa của châu Âu về Trăng tròn tháng này là 'Trăng mèo rừng' hoặc 'Trăng ngũ cốc', 'Trăng ngô', ...
Trăng cá tầm.
Tháng 9: Trăng thu hoạch / Trăng rượu vang
Trong khi ở châu Mỹ, cái tên 'Trăng thu hoạch' và cả 'Trăng ngô' khá phổ biến để chỉ thời điểm thu hoạch của nông dân khu vực này (một bộ phận họ trồng ngô), thì người Anglo-Saxon và Celtic ở châu Âu có một cái tên thú vị khác là 'Trăng rượu vang' - có lẽ vào thời điểm này, thưởng thức rượu vang dưới ánh Trăng là điều thú vị nhất đối với họ.
Trăng rượu vang.
Tháng 10: Trăng thợ săn
Vào thời điểm mùa thu này, các thợ săn ở Bắc Mỹ và châu Âu thường vào rừng săn hươu và cáo, khiến cho Trăng tròn này mang cái tên như vậy.
Điều thú vị là như bạn biết, một tuần Trăng ngắn hơn một tháng Dương lịch một chút - lý do mà cứ khoảng 3 năm bạn lại có một tháng nhuận thứ 13 trong Âm lịch. Cũng vì vậy, trung bình cứ 3 năm thì có 1 năm mà ngay vài ngày đầu tháng 10 đã có Trăng tròn. Đó vẫn là cuối mùa thu hoạch, nên những năm đó Trăng tròn đầu tháng 10 này cũng được gọi là 'Trăng thu hoạch'.
Trăng thợ săn.
Tháng 11: Trăng hải ly
Nguồn gốc của cái tên này ngày nay thường được giải thích là vào thời điểm này trong năm loài hải ly đến mùa xây đập - mà thực tế là những cái tổ giữa dòng nước, được làm bằng lá, cành cây và đôi khi cả đất đá, giúp chúng tích trữ thức ăn trong mùa đông và tránh sự tấn công của các loài săn mồi như gấu và chó sói. Cũng có nguồn khác giải thích rằng Trăng tròn tháng 11 được gọi như vậy vì vào thời điểm này trong năm là lúc người bản địa châu Mỹ thường đặt bẫy hải ly.
Một số nơi khác Trăng tròn tháng 11 được gọi là 'Trăng sương giá', vì đây là thời điểm mùa đông đang tới gần và ở nhiều khu vực có sương rất lạnh. Có nơi gọi Trăng tròn tháng 11 là 'Trăng tang', coi đó là thời điểm gần hết năm và người ta sẽ tưởng nhớ những người đã khuất và cũng là để cho họ hoàn toàn ra đi.
Trăng hải ly.
Tháng 12: Trăng lạnh / Trăng sồi
Tháng 12 là lúc có ngày đông chí (21 hoặc 22 tháng 12), trời thực sự lạnh đi ở đa số các khu vực tập trung dân cư trên thế giới. Do đó, có lẽ không cần giải thích thêm về cái tên 'Trăng lạnh'. Một vài nơi ở châu Âu, người ta còn gọi Trăng tròn này là 'Trăng đêm dài; những ngày lân cận đông chí đều có ban đêm dài hơn rõ rệt so với ban ngày (càng đi về vĩ độ cao phía Bắc, bạn sẽ càng thấy rõ rệt sự chênh lệch này).
Vào nhiều năm, Trăng tròn cuối cùng của năm (Dương lịch) rơi vào sau ngày Đông chí. Vào lúc đó, các linh mục Celtic thời xưa thường làm lễ tôn vinh cây sồi vì sức chịu đựng và sự hiện diện cao quý của nó như một biểu tượng của sức mạnh và sự vĩnh cửu, vì vậy Trăng tròn vào thời điểm đó còn được gọi là 'Trăng sồi' ở khu vực văn hóa này. Say này, do nhiều biến thể, đôi khi Trăng tròn cuối cùng của năm nói chung (dù nó xảy ra trước đông chí) cũng được gọi tên như vậy).
Trăng sồi.
Những gì khác bạn cần biết?
Như bạn có thể thấy, có nhiều cái tên khác nhau chỉ những lần Trăng tròn khác nhau trong năm. Về cơ bản, tất cả chúng đều liên quan tới đặc điểm khí hậu, tập quán sinh trưởng và hoạt động, cũng như tới đặc trưng văn hóa từng vùng. Chúng không hề phản ánh chút nào về hình dạng, độ sáng hay màu sắc của Mặt Trăng.
Bên cạnh đó, khác với hiểu nhầm của nhiều người, các pha của Mặt Trăng gần như không có ảnh hưởng nào đáng kể lên tập quán của các loài động vật và thực vật. Sói không chỉ hú khi Trăng tròn, hải ly cũng không đợi tới lúc đó mới xây đập, và các loài hoa không phải chỉ nở trong đêm Trăng tròn. Những tên gọi đó phản ánh một cách nói chung những giai đoạn cụ thể có thể kéo dài nhiều ngày hoặc nhiều tuần, không phải một thời điểm duy nhất.
Ở Việt Nam và một số nước Á Đông, bạn cũng thấy rằng có những lễ hội hay phong tục đặc trưng cho một số lần Trăng tròn nhất định như rằm tháng Giêng, rằm tháng 7, rằm tháng 8, ... Mặc dù vậy, chúng thường được gán với tên của các lễ hội và phong tục nhiều hơn là liên quan trực tiếp tới Mặt Trăng. Tất nhiên, còn nhiều cái tên khác ở nhiều nền văn hóa khác nhưng vì mức độ phổ biến thấp hơn nên tôi xin phép không thể liệt kê hết trong bài.
Cuối cùng, những tên gọi nêu trên cuối cùng chỉ mang tính truyền thống văn hóa. Ngoài việc Trăng không thể cứ tới tháng 4 thì có màu hồng hay tháng nào đó thì có màu đỏ, thì chúng ta đều biết rằng ở Việt Nam (cũng như nhiều nơi khác) không có cá tầm, hoa phlox và cũng chẳng có ai thờ cây sồi. Vì vậy, bên cạnh việc thông qua những thông tin này để biết thêm về một chút đặc điểm tự nhiên, văn hóa của phương Tây, bạn cũng có thể nhận thấy việc không cần thiết phải phụ thuộc vào những tên gọi đó - những cái tên mà chính người bản địa ở những vùng đó ngày nay cũng không còn nhiều người nhớ tới, và càng không nên để bị ngộ nhận bởi những thông tin phóng đại quá xa khỏi sự thật mà bạn có thể thường gặp.
Để tìm hiểu thêm về Mặt Trăng trong các nền văn hóa, mời bạn đọc thêm hai bài của tôi là "Những truyền thuyết về Mặt Trăng" và "Trăng xanh không phải hiện tượng thiên văn".
- Tham khảo một số thông tin từ National Geographic và Timeanddate.
- Mọi hình ảnh phía trên đều không phải cảnh thật và không mô tả đúng hình dạng hoặc kích thước của Mặt Trăng. Chúng là những minh họa được chúng tôi thực hiện trên máy tính.
