Vệ tinh giả (hay "mặt trăng giả") là một khái niệm được biết tới từ lâu trong thiên văn học. Tuy nhiên, nó không phổ biến đối với công chúng, và vì thế nó có thể bị hiểu sai và từ đó tạo điều kiện cho những thông tin sai lệch. Một ví dụ điển hình là ít ngày gần đây (thời điểm tôi viết bài này), nhiều nơi đưa một mẩu tin đầy hấp dẫn về "mặt trăng thứ hai của Trái Đất" - và một số độc giả đã hỏi tôi về việc này.
"Vệ tinh giả" là gì?
Trước hết, chúng ta hãy làm rõ về thuật ngữ. "Vệ tinh giả" (quasi-satellite), hay đôi khi còn gọi là "mặt trăng giả" (quasi-moon) là khái niệm chỉ những vật thể mà thực chất không phải là vệ tinh của hành tinh nào cả, nhưng ở góc nhìn từ hành tinh đó thì chúng dường như đang đồng hành và có vẻ như có quỹ đạo quanh hành tinh.
Những thiên thể này trên thực tế có quỹ đạo quanh Mặt Trời, không phải quanh Trái Đất hay một hành tinh nào đó. Tuy nhiên, chúng có cộng hưởng quỹ đạo theo tỷ lệ 1:1 với hành tinh, tức là chu kỳ của một thiên thể dạng này gần như trùng khớp với hành tinh mà chúng có chung quỹ đạo. Điểm khác biệt rõ rệt duy nhất trong quỹ đạo của hành tinh và loại thiên thể này là độ lệch tâm (tâm sai) của quỹ đạo. Việc đó khiến cho trong mỗi chu kỳ quỹ đạo, khi nhìn từ hành tinh thì một vật thể như vậy sẽ có lúc ở phía trước và có lúc lại ở phía sau của hành tinh, khiến cho sự xuất hiện của chúng hơi giống với một vệ tinh đang di chuyển quanh hành tinh (để dễ hình dung, thì ở Trái Đất, trong một chu kỳ pha của Mặt Trăng - tức một tháng Âm lịch, bạn thấy Trăng mọc sớm và thường thấy nó ở phía Tây vào đầu tháng ngày càng muộn hơn cũng như lệch sang phía Đông khi đi tới cuối tháng). Vì thế, chúng không phải vệ tinh, nhưng thường được gọi là các "vệ tinh giả". Còn nói một cách chính xác, thì chúng là những vật thể chung quỹ đạo với một hành tinh nào đó.
Hầu hết những vật thể chung quỹ đạo này là "tạm thời". Chúng đều có khối lượng rất nhỏ so với hành tinh (và vì chúng có quỹ đạo quanh Mặt Trời, trên thực tế thì chúng là các tiểu hành tinh). Vì lý do này, quỹ đạo của chúng có xu hướng thay đổi liên tục do ảnh hưởng bởi lực hấp dẫn từ các thiên thể lớn khác. Sự tạm thời đó thường kéo dài từ hàng chục cho tới hàng trăm năm, hoặc hơn. Sau thời gian đó, những tiểu hành tinh này có thể bị kéo khỏi quỹ đạo cộng hưởng, đi vào quỹ đạo hình móng ngựa hoặc đi ra xa hẳn khỏi hành tinh trước khi có một quỹ đạo mới. Cũng có nhiều trường hợp các vệ tinh giả có sự luân chuyển giữa quỹ đạo dạng vệ tinh giả (bán vệ tinh) và quỹ đạo móng ngựa, hoặc chạy về phía các điểm L4 hoặc L5 (click để đọc thêm về các điểm này).
Quỹ đạo của 469219 Kamoʻoalewa (còn gọi là 2016 HO3). Vùng gồm nhiều đường khép kín bao quanh Trái Đất ở bên phải cho thấy sự dao động vị trí của thiên thể này so với Trái Đất ở những chu kỳ quỹ đạo khác nhau. Nguồn: NASA.
Trái Đất có bao nhiêu vệ tinh giả?
Cho tới cuối năm 2025, các nhà thiên văn học đã phát hiện được tất cả 8 vệ tinh giả của Trái Đất, gồm có: 164207 Cardea, 2006 FV35, 2013 LX28, 2014 OL339, 469219 Kamoʻoalewa, 2022 YG, 2023 FW13, và 2025 PN7. Tất cả chúng đều rất nhỏ, nhỏ tới mức không thể nhìn thấy qua các kính thiên văn cá nhân chứ chưa nói tới mắt thường. Vì thế, tất nhiên chúng cũng không ảnh hưởng gì tới quỹ đạo hay các đặc điểm khác của Trái Đất. Đó là lý do mà ngày thường bạn chẳng bao giờ thấy ai đó nhắc tới chúng.
Vệ tinh giả được phát hiện mới đây nhất là 2025 PN7. Nó là một tiểu hành tinh có chiều dài chỉ khoảng 19 mét, khiến cho nó nhỏ tới mức ngay cả khi ở gần Trái Đất nhất - cách chúng ta chỉ khoảng 299.000 km, tức là gần hơn Mặt Trăng - thì bạn cũng không có hi vọng gì nhìn thấy nó cả. Tiểu hành tinh này được phát hiện trong dữ liệu của khảo sát Pan-STARRS. Các nhà thiên văn ước tính rằng nó đã ở cùng quỹ đạo với Trái Đất khoảng 60 năm và sẽ còn ở đó khoảng 60 năm nữa hoặc có thể hơn.
Quỹ đạo tương ứng của Trái Đất và 2025 PN7. Nguồn: NASA.
Do không có hiểu biết chính xác, hoặc do cố ý thu hút sự chú ý của người đọc, nhiều nguồn tin ở cả nước ngoài và Việt Nam (thường là dịch y nguyên từ nước ngoài mà không kiểm chứng) đã đưa tin (vào tháng 10 năm 2025) rằng Trái Đất có "hai mặt trăng". Nếu bỏ qua việc mập mờ giữa vệ tinh thực sự và vệ tinh giả, thì thông tin này vẫn sai, vì như bạn đã thấy ở trên, Trái Đất có tới ... 8 vệ tinh giả (con số này có thể sẽ còn tăng trong tương lai gần).
Cuối cùng, khoa học không thực sự thú vị ở những cái tin giật gân và cách mà người ta đặt tên cho một vật thể hoặc hiện tượng nào đó, mà ở chính những nguyên lý đơn giản mà khi kết hợp lại, cùng một chút ngẫu nhiên, có thể tạo ra vô số khả năng - mà chính việc giải thích và hiểu rõ về chúng mới khiến chúng ta hiểu thêm về vũ trụ và thấy được thế giới tự nhiên hấp dẫn như thế nào!
Đặng Vũ Tuấn Sơn
